Begin 2018 heeft de BNA het manifest circulaire architectuur gepubliceerd. Hierin roepen zij architecten op om met circulair bouwen aan de slag te gaan. Om succesvol circulair te kunnen bouwen, is het echter nodig dat de opdrachtgevers, adviseurs, ontwerpers, fabrikanten, bouwers en ook de gebruikers meedoen. In dit artikel lichten wij verschillende denkstappen en oplossingsrichtingen met betrekking tot circulariteit toe.

Wat is circulariteit?
Circulariteit is een middel om de materiaalkringloop te sluiten. Het hoofddoel hiervan is het voorkomen van afvalstromen tijdens de productie, het gebruik en na het einde van de levensduur van een product. Hiermee wordt de uitputting van de grondstoffen op onze planeet tegengegaan.

Het sluiten van de materiaalkringloop betekent dat alle producten, componenten en materialen zonder waardeverlies opnieuw kunnen worden gebruikt. Aan het eind van de levensduur van een bepaald element zijn er verschillende mogelijkheden om waardeverlies te voorkomen of te verminderen. Ten eerste kan het element worden hergebruikt of gerecycled. Hiermee gaan de grondstoffen nog niet terug in de kringloop, maar kan wel de hoeveelheid afval worden gereduceerd omdat er geen volledig nieuw product wordt geproduceerd. Zodra dat niet meer mogelijk is de tweede mogelijkheid om het element weer terug te brengen naar de basisgrondstoffen waar het uit bestaat. Van deze grondstoffen kan dan weer een nieuw product worden gefabriceerd. Indien dit niet mogelijk is, is een derde mogelijkheid om de restmaterialen van het element zo veel mogelijk te recyclen of op een andere manier zo lang mogelijk te gebruiken. Dit heeft uiteraard niet de voorkeur omdat er hierdoor afval ontstaat. Bij deze laatste mogelijkheid moet er dus over worden nagedacht hoe de afvalstroom die ontstaat zo klein mogelijk te houden.

Een voorbeeld van een circulair toepasbare grondstof is hout. Nadat de levensloop van het product waarin dit hout is verwerkt voorbij is, kan het in de eerste instantie weer opnieuw worden gebruikt. Als dat niet meer mogelijk is, kan het worden verzaagd voor de toepassing in een ander product. Zodra dit tenslotte ook niet meer mogelijk is, kan het hout weer worden opgenomen door de natuur omdat het biologisch afbreekbaar is. Hiermee dient dit hout opnieuw als grondstof voor de natuur waardoor er (op termijn) weer nieuwe bomen kunnen groeien die als grondstof kunnen worden gebruikt. Belangrijk hierbij is dat er wordt gezorgd dat vraag en aanbod in balans blijven.

Wat is circulair bouwen?
Bij circulariteit in de bouw moet er worden nagedacht over het type materiaal, maar ook de levensduur, het gebruik en type van het gebouw waarin het wordt toegepast spelen een belangrijke rol. Door deze verschillende aspecten goed op elkaar af te stemmen kan het idee van circulariteit ook in de bouw worden toegepast. In de bouw moet er rekening mee worden gehouden dat er veel verschillende soorten materialen worden toegepast die soms lastig terug te brengen zijn naar hun grondstof of niet kunnen worden opgenomen in de natuur (niet biologisch afbreekbaar). Ook worden er in de bouw veel samengestelde producten toegepast die niet altijd kunnen worden gescheiden na einde levensduur. Voorbeelden hiervan zijn geschilderd hout (met niet biologisch afbreekbare verf) en het verlijmen of instorten van bepaalde elementen.

Om een circulair gebouw te maken is het dus nodig om niet alleen goed na te denken over de verschillende elementen op zich, maar ook over de aansluiting tussen de verschillende elementen. Ook de gewenste levensduur speelt hierbij een belangrijke rol. Bij tijdelijke bouwwerken kan er bijvoorbeeld worden gekozen voor een houten constructie die achteraf weer verzaagd kan worden voor gebruik bij een ander project of in andere producten. Als op voorhand al duidelijk is dat een gebouw lang blijft staan, kan er ook voor massieve en niet biologisch afbreekbare materialen worden gekozen, zoals bijvoorbeeld beton of staal. Deze materialen blijven namelijk langer van hoge kwaliteit terwijl er minder onderhoud nodig is.

De materiaalkeuze moet ook goed aansluiten op het gewenste gebruik. Als een gebruiker graag in de toekomst zijn gebouw wil aanpassen of uitbreiden moet hier bij de keuze van de type materialen rekening mee worden gehouden. Als er hierdoor moet worden gesloopt, kan dit ook weer tot extra afval en grondstofgebruik leiden, ondanks dat deze materialen misschien wel goed waren afgestemd bij de totale levensduur van het gebouw.

Hoe bouw ik circulair?
Er spelen te veel aspecten een belangrijke rol bij circulair bouwen om een eenduidig voorbeeld te geven voor de beste circulaire bouwmethode. Pas nadat er is bepaald wat voor gebouw er gebouwd gaat worden, met welke functie en toekomst(waarde) kan er een geschikte methode worden geselecteerd. Hierbij moet uiteraard ook worden overwogen of het uitbreiden of renoveren van een bestaand gebouw mogelijk is in plaats van het bouwen van een volledig nieuw bouwwerk.

Natuurlijk zijn er wel een aantal methoden en producten die de voorkeur verdienen als er circulair wordt gebouwd. Dit zijn producten en systemen die makkelijk te demonteren zijn en bij voorkeur biologisch afbreekbaar zijn of anders goed hoogwaardig te recyclen. Hierbij kan er onder andere worden gedacht aan zogeheten ‘biobased’ materialen die hun oorsprong in de natuur vinden, zoals hout(vezel), biocomposieten of kurk. Als het binnen het project mogelijk is om al bestaande materialen te (her)gebruiken is dit uiteraard ook wenselijk omdat hiermee tevens afval kan worden voorkomen, ook als deze materialen op zichzelf niet circulair zijn. Hierbij kan er sloopafval van nabijgelegen bouwprojecten worden hergebruikt of, in het geval van een verbouwing, mogelijk bestaande producten uit het project zelf.

Voor alle onderlinge aansluitingen van verschillende materialen en producten hebben makkelijk te demonteren oplossingen de voorkeur. Zo heeft bijvoorbeeld het gebruiken van schroeven de voorkeur boven het toepassen van spijkers of nagels en is het beter om materialen met bijvoorbeeld een kliksysteem vast te zetten dan te verlijmen. Tenslotte is het van belang om ook een goed scheidbare of biologische afbreekbare afwerklaag aan te brengen. Hierbij kan bijvoorbeeld worden gedacht aan biologisch afbreekbare verf of stucwerk op basis van biobased vezels.

Heb ik nu een circulair gebouw?
Het toepassen van circulaire materialen en componenten tijdens de bouw is nog geen garantie voor een écht circulair gebouw. Pas als de toegepaste elementen aan het einde van de levensduur van het gebouw ook daadwerkelijk worden hergebruikt en uiteindelijk weer opnieuw kunnen worden opgenomen in de materiaalkringloop (zonder kwaliteitsverlies) kan een gebouw echt circulair worden genoemd. Omdat gebouwen in de praktijk vaak meerdere generaties lang worden gebruikt, is het echter vaak niet goed te voorspellen wat er aan het einde van de levensloop gebeurt. Door een goede basis te creëren en in het gebouwontwerp rekening te houden met de (veranderende) wensen van de gebruiker kan er in ieder geval zo veel mogelijk worden aangestuurd op een gebouw dat ook in de toekomst nog circulair is.

Belangrijk bij het behouden van de circulariteit van een gebouw is ervoor te zorgen dat ook de huidige en toekomstige gebruikers hiervan op de hoogte zijn en dezelfde (circulaire) visie nastreven. Zo kunnen de gebruikers bij wijzigingen aan het gebouw of aan de eind van de levensduur van het gebouw alert blijven op de aandachtspunten met betrekking tot circulariteit. Een geschikt middel hiervoor is bijvoorbeeld de gebruiker geen eigenaar te maken van het gebouw en de bijbehorende installaties maar alleen een afnemer van het gebouw als ‘dienst’. Hierdoor blijven er andere partijen verantwoordelijk voor het onderhoud van het gebouw zodat deze het gebouw zo lang mogelijk functioneel kunnen houden en bij een verbouwing of sloop kunnen toezien op een circulaire aanpak.

Hoe nu verder?
Bij circulair bouwen spelen veel aspecten een belangrijke rol: van grondstofkeuze tot detaillering en van initiatiefnemer tot sloper. Alleen door aan het begin een goede afweging te maken van al deze verschillende aspecten kan ervoor worden gezorgd dat een circulair ontworpen gebouw ook in de toekomst nog circulair is. Hierbij moet niet worden vergeten dat circulariteit een middel is om afvalstromen te voorkomen, maar niet een doel op zich. In bepaalde situaties is het namelijk denkbaar dat er minder afval vrijkomt bij het toepassen van een ‘standaard’ bouwmethode dan wanneer er juist op alle aspecten wordt gefocust op circulariteit. Hieraan kan worden gedacht bij gebouwen waarvan op voorhand al bekend is dat deze voor een lange tijd blijven staan of in grote mate bestendig moeten zijn tegen invloeden van buiten of zware belastingen: bijvoorbeeld bij het herstellen van monumentale gebouwen of bij het realiseren van permanente parkeergarages.

Wilt u weten welke circulaire maatregelen of methoden er binnen uw bouwproject of bestaande gebouw mogelijk en nuttig zijn? Dan denken wij graag met u mee.

• DEEL OP